trouwboekjeOver de ouders van mijn grootmoeder, het echtpaar De Jong-Borgman, kan ik helaas aan de kinderen geen persoonlijke belevenissen meer vragen. De laatste van hen heeft haar ervaringen en herinneringen mee het graf ingenomen. Wat overgebleven is, zijn brieven, officiële papieren, foto’s en verhalen. Het enige om wat meer aan de weet te komen was dus contact opnemen met de familie. Een mooie gelegenheid daarvoor waren de verjaardagen en speciaal die van mijn moeder, het oudste kind uit het gezin. Alle nog levende broers en zusters kwamen haar feliciteren. Het waren, en de paar nog levende nog steeds, praatgrage mensen en ik hoefde maar iets te vragen over het verleden en de verhalen kwamen. Hoe die mensen vroeger leefden? Wanneer de ouders van Abraham en Aaltje waren geboren? Wanneer Antje Borgman en Jan de Jong getrouwd zijn? Hoe zijn zij aan elkaar gekomen? Wanneer zijn zij in de Jordaan neergestreken? Hoe zijn mijn ouders aan elkaar gekomen. Hoe de Jordaan aan zijn naam gekomen is? Ja over al die dingen wisten ze wel iets. Zo is er in de loop der jaren een beeld bij mij ontstaan van de families Wisman en Wolschrijn, hun voorouders, hun relaties, de tijd en de buurten waarin zij hebben geleefd en gewerkt. Volgens mij een beeld om over te vertellen en te schrijven.

De Jordaan

De Jordaan gezien vanaf de Westertoren (Bram 1950)Over het ontstaan van de naam Jordaan lopen de meningen uiteen. De een zegt te weten dat de franse Hugenoten die zich in de nieuwe Amsterdamse wijk, waarvan de straten bloemennamen droegen vestigden, de Jardin noemden. Dat franse woord werd door de Amsterdammers verbasterd tot Jordaan. Anderen beweren weer dat de naam is ontstaan doordat de Prinsengracht in de volksmond ook wel naar de heilige rivier de Jordaan werd genoemd. Toen er aan de overkant van de Prinsengracht een nieuwe wijk gebouwd was, zei men dat de mensen die er woonden, van over 'de Jordaan’ kwamen. Ook wordt beweerd dat de naam Jordaan afgeleid is van het woord jurisdictie. Het gebied dat, ofschoon het niet aan Amsterdam toebehoorde, toch onder de jurisdictie van de stad viel. Deze moeilijk term zou verbasterd zijn tot jordiskie dat op zijn beurt weer verwaterde tot Jordaan. Het is allemaal heel verklaarbaar, maar  welke uitleg de juiste is blijft in het duister. Zeker is wel, dat het gebied voordat het in de achttiende eeuw Jordaan genoemd werd, 'Het Nieuwe Werck' heette. Doordat de stad geen eigenaar van de grond was konden, toen er gebouwd ging worden, particulieren hun gang gaan. Speculanten, waaronder stadsbestuurders, verdienden door koop en verkoop van grond een lieve duit. Door het woningtekort, het inwoners aantal was van 11000 in 1514 gestegen naar 200.000 in 1670, liepen de grondprijzen flink op en zo als gebruikelijk in dat soort situaties, bouwde men er zoveel mogelijk huizen op. Met stedenbouwkunde hield men zich nog niet zo bezig. Het resultaat was een aantal lengtestraten die onderling verbonden waren door een enorme hoeveelheid nauwe straatjes en steegjes. Om de ruimte tussen de lengtestraten zo veel mogelijk te benutten, maakten men, ondanks het sinds 1613 bestaande verbod om erven in 'slopjens ofte steegjens' te verdelen, toch gangen die haaks op de straten lagen. Aan het eind van zo’n gang werden weer woningen gebouwd die met de achterkant tegen de huizen, waar men vanaf de er achter liggende straat naar binnen ging, aan stonden. De kamers, die achter in de huizen lagen, hadden dus geen ramen. In de meeste gevallen waren de bedsteden er tegenaan gebouwd. De raamkant van de kamers werd over het algemeen gebruikt als mooie kamer. Daar lag ook het vloerkleed waarop de mooie tafel stond. De kinderen mochten daar niet spelen. Die hoek werd, bij uitzondering, alleen op zondag gebruikt of als er ‘deftige’ mensen zoals de pastoor, de dominee of de dokter of andere officiële gasten langs kwamen.

Amsterdam 1640. Rechts de Jordaan (Maker onbekend) De grachten vormden echter een uitzondering. De Rozengracht, de Lauriergracht, de Bloemgracht, de Lindengracht, de Egelantiersgracht en de Anjeliersgracht waren breder van opzet en hadden betere huizen dan de rest van de Jordaan. Op een paar ervan woonden veel notabelen en middenstanders. De Goudsbloemgracht die aan de Noordzijde de naam Fransepad droeg, was daar een uitzondering op er woonde allerlei scharrelaars. Op de Bloemgracht, de oudste Jordaangracht, oefenden de 'Blauverwers' sinds 1623 hun beroep uit. Op de Lauriergracht woonde burgemeester Een aantal bedrijven vestigde zich er eveneens. Ten zuiden van de Rozengracht waren leerlooierijen gevestigd. Verschillende straatnamen herinneren er aan: Looiersgracht, Huidenkoperstraat en Passeerdersgracht. Passeren was een van de handelingen bij de leerbewerking. Een aantal suikerraffinaderijen waren sinds 1740 op Jordaans grondgebied in bedrijf. Zo stond op de Lijnbaansgracht de suikerraffinaderij van Spakler 'De Granaatappel'. Het vervuilde water dat bij de productie vrij kwam werd in de gracht geloosd. Milieuwetgeving bestond er in die tijd niet. De Lijnbaansgracht ontleende haar naam aan de touwslagerijen die er waren gevestigd en die deponeerde ook hun afvalwater in de gracht. Niet alleen de industrie loosde er hun vuil in ook de burgerij gebruikten de mooie grachten als vuilstortplaats. De pleetonnetjes en gemakkoffertjes, riolering en waterleiding bestonden toen nog niet, werden in de grachten geleegd. Een afschuwelijke stank, vooral bij warm weer, was het gevolg.

Uit een rapport van 1886:.
De Bloemgracht (’t Franschepad) voordat hij Willemstraat werd (GAA).Een volksversje uit die dagen dat op de wijs van 'De zilvervloot' werd gezongen, onderstreept het ongerief dat de gracht voortbracht:

Heb je van de Goudsbloemgracht wel gehoord dat grachtje al zonder bomen waar vaak door de stank je keel werd gesmoord en niemand uit pret zou komen.

De fabrieken, die allemaal op stoomkracht werkten, loosden hun afvalwater in de grachten. Het werden  besmetting haarden voor tyfus en cholera. Toen er ook aan het steeds toenemende verkeersprobleem iets gedaan moest worden, besloot het stadsbestuur twee vliegen in één klap te slaan. In de raadsvergadering van 31 oktober 1856 behandelde het gemeenteraad een voorstel tot demping van de Goudsbloemgracht. De kosten waren geraamd op 28.500 gulden. Op 9 maart 1857 werd het werk aanbesteed. De laagste inschrijver was aannemer Kuiper die het werk voor f 15.500 wilde uitvoeren. Op 28 augustus 1857 werd de Willemstraat feestelijk geopend. In 1861 was de beurt aan de Anjeliersgracht, die na de demping de naam Westerstraat kreeg.

De feestelijke opening van de Willemstraat (GAA).In 1891 werden de Rozengracht en de Elandsgracht gedempt. De Lindengracht en de Palmgracht volgden in 1895. In de Westerstraat kan men op maandag en op de Lindengrach zaterdags als er dan markt is, nog iets van de oude sfeer proeven. Voor de rest van de week zijn het, jammer genoeg, net als op de andere gedempte grachten: overvolle parkeerterreinen.

De naam Wolschrijn

De naam heeft verschillende spellingen gekend. In 1681 werd Wolfsgrijn en Wolschrijn gebruikt. In 1683 komt de naam Wolsgrijn voor. In 1688 komt men Wolsgrein tegen in dat zelfde jaar en het jaar daar op werd verscheidene malen Wolsgrijn gebruikt. In 1701 is er een Judith Wolschreijn en een Abram Wolsgrien. De meest voorkomende versies zijn Wolgrijn en het ons zo vertrouwde Wolschrijn. Dankzij Rolf Wolschrijn uit Bergen NH, een aanverwant van een andere tak, weten we dat tot nog toe, het oudste document waarin de naam Wolschrijn voorkomt, een ondertrouwakte van Aert Wolschrijn uit1681 is. Wat is de oorzaak van die veranderingen? De verklaring hiervoor blijft giswerk. Veelal is een van de oorzaken een verschrijving door een ambtenaar. Vooral bij de geboorteaangiften kwam dat nogal eens voor. De betrokken schrijver verstond de naam niet helemaal goed of tijdens het schrijven maakte hij een spellingsfout. Het was ook vaak moeilijk want voordat de nieuwe vader aan het ambtelijk loket verscheen had hij, zoals gebruikelijk in vroeger jaren, om zijn geluk te vieren al de nodige feestborrels achter de kiezen. Aangezien de een wat beter spiritualiën kan verdragen dan de ander, werd de naam in veel gevallen met een dubbele tong dus moeilijk verstaanbaar uitgesproken. Hier kan men de lokettist dan ook geen verwijt van maken.. Ook al constateerde men de fout, veranderen was moeilijk in die tijd waarin alles met pen en inkt werd geschreven. Daarbij komt nog dat de een, een leesbaarder hand van schrijven heeft dan de ander. Een andere bijkomstigheid was, de er in die tijd nog maar weinig mensen in de lagere klasse konden lezen en schrijven, dus van controle op het geschrevene was geen sprake. Ook bij de voornamen komen deze verschillen voor Een van de paar maal voorkomende verschillen is Abraham en Abram. Ik neem aan dat Abraham de juiste naam is.

De familie Wolschrijn.*

De tak van de Wolschrijnen waar wij het hier over hebben,  begint voor zo ver we nu weten bij de in Brussel wonende poorter Peter van Volksem die met het maken van schoenen in zijn onderhoud voorzag, Hij trouwde op 29 jarige leeftijd met Catelijne Carpentier uit Rijssel. Ze kregen vier kinderen drie zonen en een dochter. De jongste zoon, Aert Peeters van Volksem, vermoedelijk in 1584 geboren en leertouwer van beroep, trad negen jaar na de dood van zijn vader in 1599 in het huwelijk met Marie Elias zij baarde zeven kinderen vijf jongens en twee meisjes. Marie overleed in 1624 en Aert trouwde een jaar later met de uit Dokkum afkomstige weduwe, Lyske Pybes en kreeg nog vijf nazaten waarvan er drie tot de mannelijke tak behoorden. Een jaar na de geboorte van de jongste zoon Jan Aertsz overleed zijn vader in 1636. De uit het eerste huwelijk in 1616 geboren en op zestien au-gustus van dat jaar gedoopte Elias Aertsz  wordt door Rolf Wolschrijn tak 1 genoemd. Hij is van belang voor de verdere ontwikkeling van de familie Wolschrijn waaruit mijn moeder is voortgekomen. Ik zal dus deze tak verder volgen. Elias werd brokaatwerker en trouwde op vijfentwintigjarige leeftijd in 1641 met de in 1622 geboren Barbara Gerrits. Zij kregen vijf kinderen. De in 1652 In de Anjelierstraat geboren en in het poortersboek genoemde goudlakenwerker Arent Eliasz werd op 26 november 1652 gedoopt in de Nieuwekerk. Negentien jaar oud werd hij in 1671 in de echt verbonden met op de Egelantiersgracht wonende Geertie Cornelisdochter van Rijn. In 1673 werd na een dochter het tweede kind Elias Arentsz Wolsgrijn geboren. Het is voor zover ik weet de eerste maal dat de op Wolschrijn lijkende naam in een officieel stuk, de huwelijksakte werd gebruikt. Hij was volgens de poortersbrief van 13 augustus 1694 boommaker van beroep. Op 16 februari 1697 trouwde hij met de al bij hem inwonende Trijntje Leenderts. Ze kregen twee kinderen kort na de geboorte van zoon Arent overleed zij. Vrij snel na haar dood trouwde Elias met de op de Agtergragt ‘In’t lant van Belofte’ wonende Marretje Tjeerds.Marritje Tjeerdts. Zij vermeerderde de bevolking met vier kinderen. Arent die sleper van beroep was werd op 24 februari 1700 in de Zuiderkerk gedoopt. Eenentwintig jaar later op 17 oktober trouwde hij met de tien jaar oudere Hillegond van der Hoef. In de huwelijksakte stond oorspronkelijk Arent Wolsgrijn vermeld dit is echter doorgehaald en veranderd in Wolschrijn. Het huwelijk was van korte duur want in 1730 overleed Arent. In de negen jaar van hun huwelijk werden vier kinderen geboren. De zoon Elbertus werd op 21 januari 1726 door dominee Van Rhijn in de Amstelkerk gedoopt. Hij oefende het vak van Lyndrayer uit. Op 2 juni 1752 trad hij in het huwelijk met Geertruij de Haan die een jaar later,  22 jaar oud, na de geboorte van haar zoon Hendrik overleed. Elbertus bleef vier jaar weduwnaar en trouwde op 13 mei 1757 met de zevenentwintig jaar oude Sara Gerritsen. Het gezin werd uitgebreid met vier kinderen waarvan de zoon Abraham vlak na zijn geboorte overleed. Drie jaar na zijn dood werd er weer een zoon geboren die ze dezelfde naam gaven als van zijn overleden kleine broertje. Deze Abraham was veel sterker van constitutie en werd zesentachtig jaar en verdiende als scheepstimmerman zijn brood. Hij was de betovergrootvader van mijn grootvader van moeders kant. De gereformeerde dominee Schutte verrichtte in de Zuiderkerk op 27 januari 1762 de doop. De poorterseed werd op 13 mei 1784 afgelegd. Ongeveer een jaar er voor, 23 mei 1783, was hij met de twintigjarige Lutherse Johanna Karseboom naar het stadhuis en de kerk gegaan om aan te tekenen. Het huwelijk werd een kleine maand later in de Nieuwe kerk bevestigd. Het in ondertrouw gaan op het stadhuis was nodig omdat Johanna van een ander geloof was dan Abraham. De vier kinderen werden allen Luthers gedoopt. De in 1785 geboren Pieter werd zijdewever en trouwden negen november 1810 met de 26 jaar oude Johanna de Haas. Ze breiden het inwoners tal met zeven kinderen uit. De in 1815 geboren Abraham is nog geen jaar oud geworden. De in 1816 geboren Abram* die in de tabak werkte, werd verliefd op zijn collega Anna van Slooten met wie hij op negen augustus 1843 trouwden. Ze kregen acht kinderen waarvan er twee in hun geboortejaar, 1844 en 1847, stierven. De laatste heette Willem. In 1851 werd er een zoon geboren die zij weer Willem noemden. Hij was degene die van geloof veranderde en de woonwijk verliet, toen hij met de uit de Laurierstraat 92 afkomstige katholieke Wilhelmina Mathilde Numan, op 15 januari 1873 in het huwelijksbootje stapte. Het was een 'moetje', anders hadden de wederzijdse ouders nooit toestemming gegeven. Er werden wel ten aanzien van de kerkelijke verschillen door de familie Numan voorwaarden gesteld. Willem moest het Lutherse geloof vaarwel zeggen en zich katholiek laten dopen. Daarna kon het huwelijk worden gesloten. Het werd tijd, want Wilhelmina was hoogzwanger. Het jonge paar betrok een woning in de Eerste Batavierdwarsstraat. Twee maart 1873 ging Willem zijn zoon Abraham, die op 28 februari geboren was, bij het bevolkingsregister aangeven. Na korte tijd verlieten ze kleine sombere woning in de smalle Batavierdwarsstraat en verhuisden naar de Lindengracht in de Jordaan. Het was een hele verbetering. Hun huis stond naast het blok huizen, dat in de buurt 'De nieuwe gebouwen' werd genoemd. Links op de foto is er nog iets van te zien. Het blok huizen werd aan de voor en achterkant begrensd door, respectievelijk de Lindengracht en de Goudsbloemstraat. In 1896 werd het in opdracht van de bouwonderneming ‘De Jordaan gebouwd’. Deze bouwonderneming was opgericht door de zeer actieve socialistische feministe Louise Went. Haar man, eveneens een strijdbare socialist, de stedenbouwkundige J.E. van der Pek maakte de ontwerpen voor het project. Zij kreeg financiële steun van de heer P.W. Janssen, oprichter en directeur van de Deli Maatschappij. In de gevels van de huizen aan de Lindengracht werden friezen aangebracht, waarin namen van beroepen waren verwerkt: de Metselaar, De Loodgieter, De Smid en andere beroepen. Mevrouw Van der Pek-Went werd aangesteld als opzichteres. Zij hield toezicht op het gebruik van de woningen, en haalde ook wekelijks de huur op. Dit deed ze om het contact met de bewoners te onderhouden Als er zich in de gezinnen problemen voordeden, dan probeerde zij die op te lossen. Om voor zo'n woning in aanmerking te komen, moest men aan bepaalde voorwaarden voldoen. De gezinnen mochten niet te groot en moesten van onbesproken gedrag zijn. Er werd verwacht dat de kinderen regelmatig een school bezochten. Een zeer matig alcoholgebruik was bovendien een aanbeveling. De woningen bestonden uit een grote kamer met twee bedsteden, een alkoof met nog een bedstee, een keuken en een op de riolering aangesloten plee. Naast de woningen was een badhuis, waar de bewoners van het complex voor zes cent een bad konden nemen. Later mochten ook anderen uit de buurt, tegen een hoger tarief, hiervan gebruik maken. Een badhuis was in die tijd een bijzonderheid. In Amsterdam bestond een tiental die voornamelijk in particuliere handen waren. Het eerste stond in de Groenelaan, later omgedoopt in Plantage Badlaan. De eigenaren waren, de uit Frankrijk afkomstige Francois Missel en Frederik Welker. De tarieven waren zo hoog, dat alleen welgestelde burgers er gebruik van konden maken. Om ook het eenvoudige volk in de gelegenheid te stellen een bad te nemen, was 'De Amsterdamsche Vereeniging voor Volksbaden' opgericht. In 1890 bouwde zij, op het voormalige Karthuizerkerkhof, Het Koning Willem badhuis. Het bezoek bleef beneden  de verwachtingen en het moest dan ook in 1904, wegens financiële tekorten, zijn deuren sluiten.
De woningen van de Bouwonderneming ‘De Jordaan', leken ten opzichte van de achterwoning van het echtpaar Wolschrijn-Numan paleisjes. Waarom kwamen zij dan niet in aanmerking voor zo'n woning? Volgens de toelatingsregels was het gezin, bestaande uit 10 personen, zes zonen en twee dochters, te groot. Een andere reden was: vader Willem was nogal dranklustig. Daarbij komt nog, dat de katholieke kerk haar schaapjes ongaarne in contact zag komen met links progressieve mensen zoals de feministe Louise Went, de opzichter van de 'Nieuwe Gebouwen'. Willem werd in de buurt ‘Willem Halvezool’ genoemd. Van beroep was hij sjouwerman, een op de Oostelijke eilanden vanwege de nabij gelegen haven, veel voorkomend beroep. Hij werkte bijna nooit en zat meestal in de kroeg het van zijn vrouw gekregen zakgeld om te zetten in drank. Zijn vrouw Wilhelmina had de bijnaam Mien Mooi. Zij was als voorvrouw werkzaam bij de koffieverlezerij van Jonker in de Haarlemmer Houttuinen en zwaaide daar de scepter over de koffiepiksters. Het was een struise vrouw waar veel gezag van uitging, die anderen graag haar wil oplegde. De Wolschrijnen waren praktiserend katholiek. Het eerste kind (1873) van Willem en Wilhelmina was een jongen die ze Abraham, met de roepnaam Bram, noemden. Na hem werden er nog acht kinderen geboren. Toen de 23 jaar oude Bram aan zijn ouders toestemming vroeg om met het protestants meisje Aaltje de Jong te mogen trouwen waren, zoals men in die kringen zei: 'de rapen gaar'.'Twee geloven op één kussen, daar slaapt de duivel tussen' was de opvatting. Doordat Aaltje tot over haar oren verliefd was op Bram, behaalde de familie Numan opnieuw de overwinning. Aaltje werd tot groot verdriet van moeder Antje katholiek. Op 19 augustus 1896 werd het huwelijk ingezegend. Het contact met de familie Wolschrijn kwam in het slop terecht. Moeder Mien probeerde haar zoon tegen zijn vrouw op te zetten. Steeds weer kwam ze met verhalen die haar schoondochter in een slecht daglicht stelden. Ze ging ook regelmatig bij Aal op bezoek om haar te vertellen, hoe ze over haar doen en laten als huisvrouw dacht. Het werd zo erg dat Aal over haar toeren raakten en op een dag kon zij zich niet meer inhouden en werkte met harde hand haar schoonmoeder de deur uit. Sindsdien is ze met de familie, uitgezonderd tante Tonia en oom Hendrik, gebrouilleerd geweest.